Ağayındı Jünesovter - 01

Yeke bölemde roman
BERENŞE BÖLEM
BERENŞE TARAU
YeKENŞE TARAU
ÜŞENŞE TARAU
TÖRTENŞE TARAU
BESENŞE TARAU
ALTENŞE TARAU
JETENŞE TARAU
SEGEZENŞE TARAU
TOĞEZENŞE TARAU
ONENŞE TARAU
ON BERENŞE TARAU
ON YeKENŞE TARAU
ON ÜŞENŞE TARAU
ON TÖRTENŞE TARAU
TÜSENEKTER
YeKENŞE BÖLEM
BERENŞE TARAU
YeKENŞE TARAU
ÜŞENŞE TARAU
TÖRTENŞE TARAU
BESENŞE TARAU
ALTENŞE TARAU
JETENŞE TARAU
SEGEZENŞE TARAU
TOĞEZENŞE TARAU
ONENŞE TARAU
ON BERENŞE TARAU

BERENŞE BÖLEM
BERENŞE TARAU
1
Jayıq alqabınıñ kökteme ala-böle jarqın kelede: jup-jumsaq
qoñır ala bulttardı bayau jel aqırındap ısırıp äldeqayda asırıp
jatadı da, kökek ayınıñ özende-aq dertken jer kün nurına balqığan
sayın şöp tüge tutamdap ösep jüre berede. Döñes betkende qara buyra
jusan bürkeyde: ıldidı kök bidayıq pen tübettey qalıñ betege
jauıp ketede. Al, qırat betkende örmeley balquray boyın jazıp,
yerkek basın jarğan kezde albırağan aq rauşan gülderge asılıp kök
köbelek şarq uradı; sol şaqta töskey-töskeyden balmağız atqan ilan
iese añqidı, samal jelpegen sayın kiek otı murındı qıtıqtaydı.
Söytep, köktemge darqan dala hoş iesene yelekterep boyıñ men oyıñdı
berdey bileyde. Äserese yerteñge mezet özgeşe: sağım quşaqtap, samal
jel teñseltken sulu saharanı tas töbege şığıp alıp urşıqşa
ierelgen boz torğay beyne-ber äldilep terbetep turğanday körenede...
Osınday ber qırdıñ sän-saltanatqa bölengen şağında ülken qara
jol üstende faetonğa qos qara kök at jekken jolauşılar ketep bara
jattı.
Jol tabanı taqır da şañsız yede. Jep-jeñel solqıldaq faetonnıñ
jumsaq şinde döñgelektere zırlap bara jatqanda bolmaşı ğana tozañ
joğarı köterelmey, aqjeptenep qana şögep jatır, ayağın şeñgeldep
tastap pärmen şoqıraqpen kele jatqan peräşkedege jumır qara kök
te şañ köterer yemes — ol joldıñ jaldı jiegenen äre şöpte
tepseñmen töpep kelede.
Uzın jol üstende ne köp — jolauşı köp qoy: arbalı da, jayau da
käre de, jas ta ağılıp jatadı, beraq bul jürgenşeler özgeşe: attarı
men faetonına da, onıñ üstendege adamdarına da kezdesken jan ber
köz tastap qalarlıq.
Arbada üş kese otır, onıñ yekeue artta, bereue aldağı kozlada.
Kozlada otırğan delbeşege onşa layıqtı yemes — keyenge yekeue
seyäqtı bul da muntazday orısşa kiengen — basında qara qalpaq,
üstende sur şekpennen tektergen gimnasterka, galife şalbar, ayağında
hrom yetek. Onıñ üstene jäne osı ölkeneñ qojası ber ğana öze seyäqtı
sulu qara murttı şiırıp tastap, şekesenen qaraydı, onsız da uşıp
kele jatqan attardıñ delbesen kere tartıp qoyıp, erkuge murşa
bermesten qağıp-qağıp jeberede.
Attar sereppedey jazıla tüste: sonadaydan körengen bel-belester
urşıqşa üyerelep ä degenşe-aq artta qalıp jattı.
Jürdek at pen jüyrek tazınıñ jayın bereu aytsa keşke şeyen
jalıqpay tıñdaytın, al öze aytsa boy bermey tañ atqanşa
küjeldeyten bul delbeşe qazaq qos qara kökteñ jüresene asa riza bolıp
kette. Onıñ üstene köktemge öñde dalanıñ sände türe közen terbetep,
samalı janınan jelpi tüsep şattıq äserene bölede de, eşene sıymay
kele jatqan sır-sezemen aqtaruğa asıqtı. Aqtarmasa bola ma! «Qarauğa
köz kerek sümbedey kerelgen, ber tüste, ber turpattı qara kök attardı
jaltırağan qara faetonğa par mına otırğan patşanıñ balasınday
yeke jeget şe? Bereue nağız... mıqtınıñ mıqtısı! Bükel uezdeñ üstenen
qaraytın pırkarol ol! al, yekenşese — qazaq balası ayağın attap
baspağan, sonau Mekeden de alıs, Qudıs şaharınan da sulu qaladan
oñıp qayttı. Yekeueneñ pormasın qarasayşı, Peterbordan kelgen
jılğı kädemge Şuğıldıñ Eqılasınan da sımbattı! Eqılas yemes-au,
Janşa hanıñnıñ özenen de mığım, quddı sultandar sekelde...» dep
oylap delbeşe köterele tüste. Söytte de lıqsıp eşke sıymay kele
jatqan oydı aytu üşen attan bastap:
— Qanatı barday-aq jerge ayağı timey kele jatqan joq pa, a?
Ayıbı tek mıñğırğan baydıñ malı demeseñ, januar yekeue de qıl
quyrıqtınıñ jürdege! Tulpar, belkülle tulpar! Ayşılıq joldı
altı basatın jez tuyaq! Jaman ağañ attı taba da belede, ayday da
belede-au öze. Solay ma, baldar?— dede ol art jaqqa qarap.
Küymesen kere qayırıp tastağan faetonnıñ jaylı jumsaq
arqalığına süyenep şalqayıñqırap otırğan yeke jeget yezu tartıp
berene-bere qaradı da, köñel küye kemerenen asıp kele jatqan delbeşege
maquldağanday, bastarın izeste. Beraq, jä attardıñ jüresene, jä delbe
ustau şeberlegene ber auız bolsa da maqtau lebez kütken delbeşe yeke
jegetteñ ünsez ğana bas izegenene köñele könşemede. Ol tağı da attı
sıltau yetep:
— O jez tuyaq, kösel, köseleñkere! Jüre almasañ sağan sert, jürgeze
almasam mağan sert!— dep şetke atqa şüyele tüsep, yende özen
qoşemetteuge bet burdı.— Qalay, baldar, ağañ attı ayday ala ma?
Yesek jekken adamday elbetep, osınday attarmen jurt ara qonıp
baradı, men senderde qalağa yel orınğa otırmay-aq jetkezeyen.
— Jetkezesez, Süleke, jetkezesez. Mına jürespen sez Qızılüy tügel
bügen Qaratöbege de qulap ketersez, tım qattı aydaymın dep
attarıñızdı zorıqtırıp alıp jürmeñez,— dede otırğan yeke jegetteñ
ülkene, aqıl bererlek salmaqtı peşenmen.
Delbeşe onıñ peşenene nazar salmastan yeñsesen kötereñkerep alıp,
büldergesen belegene kigezep, şıbırtqı ustağan oñ qolımen qara
murttıñ miığın şiırşıqtay tüste.
— Semezden ustap jekken toñ at deyseñ be, qarağım-au, zorığu qayda,
bereu qayda! Jem jep, ber şek bolıp qamşıday qatıp alğan
januarlardıñ selteuen körmeyseñ be! Bül attar yeke jüz şaqırım jer
jortsañ da tanauın qaqpaydı. Al, bezdeñ Qızılüyge deyen nebarı jüz
otız-aq şaqırım, onıñ üstene kün de qağu, jol da taqtayday, qızaqıza kelgende yekendege şeyen de qulap ketermez äle. Belkülle, solay
yemes pe, ä?
— Sülekeñ jelpende...
— Surama, şalqıp kelede.
— Mına attardan basqa malı bar ma Sülekeñneñ?
— Mına attardan basqa deyseñ be?.. Mınaday at arbası bolsa Oral
tügel Orınbordan ber-aq şıqpay ma Sülekeñ! Arba da, at ta Nurış
ağañdeke ğoy,— dede salmaqpen söylep kele jatqan yekeudeñ ülkene. Sırt
peşene ber-berenen aumağan bül yeke jegetteñ keşese tañdanğan peşenmen:
— Sülekeñ ağay äle bayi almay kele me?— dede kozladağı delbeşe
yestep qalar degendey sıbırlay söylep.— Äle künge sauınğa siır,
menuge at suraumen kelede ğoy, şaması,— dep qoydı.
Ülkene oğan:
— Ağañnıñ özenen sura, bul jaydı ol öze jaqsılap aytıp berede,—
dey saldı.
Faetonda otırğan bul üş adamnıñ delbe ustağanı: «Aq Jayıq»
hikayasında kezdeseten Süleymen yede de, al artta otırğan Hakem men
onıñ özene teteles enese Älebek bolatın. Älebek alıstağı astana
qaladan jaz demalısqa kele jatqan oquşı bolsa, Hakem jañada ğana
uezdek prokuror bolıp tağayındalğan-dı. Bere ülken äkem, bere ülken
oqu oqıp qaytqan belgeş: tuısqandarın guberneyädan uezge alıp kele
jatqan aqjarqın Süleymenneñ bala köñele Şalqar kölenen de jalpañ,
kemerenen asıp tasqındap kele jatır yede.
Tabanı oyılıp, şıñı molaymağan köktemge qara buyra jolmen
jelgeş kökter zırlay berde de Süleymen oyın jedeldete tüskendey
boldı. Kün de qağu yede.
«...Pırkarol! Qazaqtan pırkarol bolğan jalğız Janşa. Onan basqa
pırkarol bola alğan qazaq balası joq yede, yende mına bezdeñ Hakem
boldı. Äy, bez de osal yemespez-au! Joq, osal yemespeze..» Süleymen
keudesen kötere tüste de, älde ne ber oyğa şomıp otırğan art jaqtağı
Hakemge jalt qaradı. Söytte de öz oyına öze şübälanğan adamday:
— Hakemjan, bezdeñ qazaqta osı Janşadan basqa pırkarol bolğan
adam bar ma? Burın deymen-au... Qazer mene özeñ boldıñ ğoy. Meneñşe
osı yekeueñnen basqa, belkülle yeşkem pırkarol bola alğan joq.
Älbette bola alğan joq. Qaydan bola alsın. Pırkarol bolu üşen
mına sen seyäqtı altı da altı — on yeke jıl, tağı yeke jıl, ne barı
atanday on tört jıl oqu kerek. Solay yemes pe, ä?— dede.
Hakem onıñ bul suraqtı nege qoyğanın berden uqtı.
— Süleke, Yesengeldeden sıñar tayıñ ğana kem bolıp kele jatır-au
deymen, ä? Bul at aydauıñnan da, iığıñdı kötere tüsueñnen de,
qalpağıñnıñ yetege yedereygene bılay tursın, onı jel uşırıp
keterlek yetep qoqırayta kigeneñnen de körenep tur,— dep külde,— mene
han Janşağa teñegeñ kelede ğoy, solay ma?
— Nege teñemeyen, özeñ sonday bolsañ! Oquıñ da sonan ber yele kem
bolmasa! Teñeymen, yekeueñnen basqa kem boldı pırkarol? Bolsa aytşı
käne, ayta almaysıñ. Tük ayta almaysıñ. Aytar yedeñ, beraq basqa joq.
Yesengeldeden sıñar tayıñ ğana kem bolıp kele jatır deyseñ. Tura ber
tayım ğana kem. Keşege özemneñ Tekeden oqu beterep alıp qaytqan
Hakemem pırkarol bolsa, meneñ kem bolğanım! Yesengeldeden bälkem ber
tayım artıp ta ketken şığar! On mıñ taydan basqa onda ne boldı
deyseñ. Ol jau alğırdı ber jau qusa bette ğoy, tepte jau almay-aq
keşege jiırma berenşe jılğı jut kezdesse, Yesengelde ne ester yede?
Qurığın süyretep jayau qalar yede. On mıñ taydıñ kunı ber jut,— dede
atşı oyın äbden nıqtap armansız däleldegen janşa, murtın ber
sipap ötep. Hakem ornınan köterele tüste.
— Aytqanıñızdıñ, Süleke, bäre ras. Jalğız-aq ber jere teres. Ol
mınau: burın Janşadan basqa qazaqta prokuror bolğan adam
kezdespese, yende onday prokurorlar bezdeñ Qazaqstanda jiırmadan
astam. Sez Ğabbastı belesez be? Gubernalıq prokuror, kädemge Jetpesteñ
Ğabbası. Ol Janşadan äldeqayda quderette. Bükel guberna qol
astında, zañ baqılauşı. Al Janşa degeneñez okrugtek sotta
prokurordıñ serege ğana bolğan kese jäne Janşanıñ baqılağan zañı
basqa — ol aqsüyekterdeñ, baylığı asqan köpesterdeñ, kazak-orıs
atamandarınıñ şığarğan zañın jüzege asırdı. Al, bezdeñ prokuror
mına sez seyäqtı kedeylerdeñ yeñbegemen kün körgen şarualardıñ
joğın joqtaytın prokurorlar. Munday prokurorlar Semeyde,
Qızıljarda,
Aqmolada,
Jetesuda,
Torğayda,
Aqtöbede
— Qazaqstannıñ barlıq jerende bar. Sondıqtan mene Janşağa teñeueñez
teres. Meneñ lauazımım keşe bolğanmen, esteyten esem zor — yerekte
halıqtıñ qamın közdeyten zañ.
— Ras aytasıñ ba? Qazaqtan sonşama köp pırkarol şıqtı ma?
— Aqiqat... Barlıq gubernada gubernalıq prokuror bar, barlıq
uezderde de uezdek prokuror qızmet esteyde. •
— Hakemjan, men seneñ Janşadan da ulığıraq bolğanıña qarsı
yemespen. Janşanıñ ulıqtığınan mağan tigen payda az. Jäne özen de
ber-aq märtebe kördem — ana jılı küzdegüne. Şuğıl qajınıñ üyene
Eqılas yertep kelgende kördem, onda da ber şaqırım jerden, kölden
qus atıp jürgende kördem. Al sen bolsañ mına qasımda otırsıñ, seneñ
onan da ulıq bolğanıñ kerek mağan. İlahi bol!— dep atşı
quşırlana tüsep, attıñ delbesen qağıp-qağıp jeberde.
Öz auılınan aulaqta jürse de yel şaruaların künde körep söylesep
jürgen Hakem Süleymenneñ şağın uğımına tañdanğan joq. «Keşegeden
bügen täuer, prokuror degen sözde belgenene, onıñ jäne mağınası
zorın tüsengenene rizamın. Ömer äle onan da qiının üyreter, yende ber
on jılda attı yemes, maşinanıñ qulağın da ustar bezdeñ Sülekeñder.
Äy, öze de bala seyäqtı yemes pe. Tura balaşa maqtanadı meneñ
prokurorlığıma, Älebekteñ alısta oqığanına töbesemen kök
teregendey mäz» dep oyladı ol.
— Yesetteñ be, ağañ sözen: «Janşadan da ulığıraq bol» deyde.
Qazekeñneñ ulıqtıq nesen alğan deseyşe... Hakem sözen ayaqtap ülgermede,
ayqaylap än salatın adamşa enese ornınan köterele tüsep, basındağı
kepkasın oñ qolına aldı da:
— Düniede ne sulu degende ğaraptıñ ber aqını: kök oray
şalğındı dala sulu, sıldırap aqqan su sulu jäne jar sulu degen
yeken. Sol sulu dalam mınau ğoy!— dep kötergen qolımen alıstı oray
körsette.— Bäre üyrenşekte, bäre ıstıq jerler, bäre jürekke jılı
suretter. Qarañızşı. Tağdırdıñ meyremsez quşağında degenene
jetpey armanda ötken Bekey men Maulananıñ ber kezde qol ustasa
jügerep bäyşeşek tergen kerbez köleneñ äsem jağası! Jañağı Sülekeñ
aytqan tayı ğana on mıñnan astam däulette Yesengeldeneñ mına turğan
Burğımaşı! Anau şögep jatqan aqbas atanday Sıntas tauı! Anau
dalanı şimaylap aqqan qos Añqatı! Anau yetegen sağım orağan
Sırımşıqqan! Ana jaq — şattauığı jürektey Mıñ şuqır! Anau
balığı tayday tulağan Şalqar köl! qarañızşı, osıdan körkem jerde
qaydan tabasıñ! Asıq oynap şarq urğan, bäygege şauıp, jambı atqan,
audarıspaq oynağan, suına şomılıp, kögene aunağan dalamnan ıstıq
ne bar!
Hakem lekete söylegen eneseneñ jüzene qaray qaldı. Auğan joq
özendey. Budan on jıl burınğı tap özeneñ sümbedey sımbattı boyı äre
tunıq, äre tımıq, jel teñseltpegen yerteñge aydınnıñ betendey
mölder jüze, jebektey qoñır şaşı, jeldegen kiekteñ tanauınday
jelbezege yedereye qalğan süykemde qırlı murnı, qiığı süyrektegen
ötker köze, mañdayı, qulağı — bäre köz aldına tartıldı, beyne ber
ayna aldında turğan adamday, öz sipatı yelestep kette. Hakem säl
uaqıt köz toqtatıp, jas studentteñ äldenege qumartqanday azdap
joğarı türelgen jup-juqa yernene qarap turdı da:
— Yelde, jerde sağınğan yekenseñ... Men de ber kezde tap sendey, seneñ
osı küyeñdey aynala köz toymastay qaraytınmın, qırdı közemmen
jeytenmen. Boladı onday kezder! Qalay, qalay dedeñ? «Aqbas atanday
Sıntas tauı, şimaylap aqqan qos özen» dedeñ be? Oy keşkene
romantigem, oy keşkene qeyälşılım-ay!— dede külemserep.
Hakem jas kezende yeke eneseneñ yekeuen de, äserese, kep söylemeyten
jumsaq lebezde, juas Älebekte ayırıqşa jaqsı köreten. Al, qazer
Älebek ağasına tap sol jas kezendegedey süykemde körenep kette, ol
süyep alğısı kelep quşaqtay tüste de, bögelep qaldı, süymede.
— Men romantik yemespen. Men özgeşe körekte jeremde, jeremneñ
sureten jaqsı köremen. «Şögep qalğan ber taylaq jarday atan bolğan
jer. Jatıp qalğan ber toqtı — mıñ qoy bolıp örgen jeremde»
äsereleymen. Arqada Burabayımdı, Jetesuda Alatauımdı, batısta
Jayığımdı maqtaymın. Maqtanış yetem, änge qosam, küyge salam...
— Sal, sal! Maqtanış yet. Onıñ jaqsı. Beraq asırıp aytpasañ tepte
jaqsı.
— Asırğan joqpın. Qay jeren asırdım. Jeremneñ ködeseneñ tübe
sayın ber jılqı yekene öterek pe? Osı da asırğan ba? Ana jatqan uşıqiırı joq jılqı bulay deuge sıymay ma? Bul romantika yemes,
asırıp aytu yemes. Bul qayta jetkezep ayta almau.
— Ködeseneñ tübe sayın ber jılqı, Qaraqıpşaq Qobılandı tulpar
menep jelgen jer degeñ kele me. Ol ötken zaman ğoy.
— Sarı ağa, sen basılıp bara jatırsıñ. Künbe-künge ömerdeñ şaban
kögene jaydaqtap asılıp, keş-keştep mal qayırğan kärelerşe,
dünieneñ bären qarapayım jağınan alıp qaraysıñ. Ötken kün deyseñ,
qazerge kün sol ötkenneñ jalğası yemes pe? Bügenge özen keşe de, onan
burın da, jüz jıl burın da tap osılay aqtı ğoy. Burınğı jer, tap
qazerge jerdey burınğı baylıq mına jatqan baylıqtıñ bası.
— O-ho! Qur ğana romantik yemes, romantik-filosof yekenseñ ğoy.
Beraq ayıra belu kerek: keşege men bügengeneñ arası tauday.
— Tek közge ğana, köñelge ğana tauday. Añdap qarasañ tittey
ayırması joq. Bayağı Sıntas tauı äle sol küyende, jumbaq küyende,
beyne ber şögerep tastağan aqbas atan tärezde, qimılsız jatır. Beraq
äle sol ädeme küyende, aybarlı küyende, köñelge jaqın küyende, ıstıq
küyende jatır. Ana jatqan Hanköle de tap sonday, munan jüz jıl
burın da bidayığı beluardan, köktemde üyrege men qazı jırtılıp
ayırılıp, tap mına bügenge seyäqtı, beyne ber järmeñkedey dumantoyın ötkezep jatpadı deyseñ be. Yende jüz jıl ötken soñ da tap
osınday, osı qalpında qaluın teler yedem...
— Qara Mämbetten asqan şeşen boldı ma, Hakemjan, aytşı, sen
köp beleseñ ğoy? Menemşe bolğan joq,— dep osı arada Süleymen de
äñgemege aralasa kette.
— Onı qayteyen dep yedeñ, Süleke? Talay şeşender ötken şığar, kem
belede, onan asqanı da köp boluı mümken. Qara Mämbet yertede ötken
sözuar jan yekene de ras. Qara Mämbette jurt Saqau Mämbet dep te
ataydı ğoy.
— Ne dep atasa o dep atasın, beraq ta, älbette, dep aytayın, odan
sözde kelesterep aytatın adam bolmağan. Men mına Älebekjannıñ
sözen tıñdap otırdım, tura Qara Mämbetteñ özendey, yemes, artıq.
Mämbet quaqı sözge ğana şeber bolğan, al bezdeñ Älebekjan, bar
jağınan şeşen, ayaqtı nıq tastaydı, jerdeñ sipatın közge körsetep,
qolğa ustatqanday däl aytadı. Daladan sulu närse joq, sonı asa
kelesterep aytadı.
Hakem Süleymen men enesene kezek qaradı. Yekeue de jan tanımastay
özgerep ketken, äserese, menezdere özgeşe: bere atqa, arbağa, äkem
tuısqanına maqtanıp, bükel kozlağa äreñ sıyıp otır; düniede özenen
baqıttı adam joqtay özenen ere, özenen mıqtı jan joqtay şerenede.
Al yekenşese onan da äre... Ol öz basın maqtanış yetpeyde, büten jer men
sudı, tepte bar älemde än men küyge tolı aynala jır, aynala sänsaltanat dep uqqanday, alıp uşqan qeyäl, sezemge bölenep kele jatır.
Bul Älebekteñ sözenen de, suğa tüsken adam säulesendey, onıñ şattıq
nurı tögelgen jüzenen de körenep tur. «Köp jıldar boyı sirek körep,
sirek äñgemelesep, bayqamay qalğan yekenmen, adam meneze kürt özgerede
yeken ğoy. Keze kelgende Sülekeñ maqtana saludan burın da qur alaqan
yemes yede, qazer bul meneze öte-möte közge tüseten därejege jetken yeken.
Al, Älebek... öleñ jazadı dep yede, älge aqın aytqan: «Gasañdı
kälimolla mağan berseñ, jüzegen Süleymenneñ qolğa kisem...» dep
düniene qeyälımen buıp-tüyep alğan ba, qalay? Qızıq! Ömer tez
özgertede adamdı, keşege salt attı, sabau qamşılı Sülekeñ bügen öze
sovet, öze qoja, qalağan atın jegep, qalağan jerene barıp, özene de
riza, özgege de riza. Riza dep qoyarsıñ ba, töbesemen kök terep kelede»
dep oyladı Hakem közeneñ qiığımen külep.
Jolauşılar tezgen tejemesten sarı jelespen jürep otırıp
Oraldan qırıq şaqırımday jerdege Şolaq Añqatığa jetep qaldı.
Ayaq ötkele bar jarqabaqtı keşkene özenneñ jağası jım-jılas —
doğarıp at suarıp, arbasın maylap, qayta jegep jatatın
jürgenşelerden tap sol kez tolas yeken. Qeyä jolmen tüsep kele jatqan
bulardıñ aldınan tek qana sıñar şelekpen özennen su alıp şıqqan
jar basındağı jalğız üydeñ äyele qarsı kezdeste. Yejelden äzelqaljıñğa qumar Süleymen äyelde köre sala:
— Ua baldız aman ba! Aman-yesen tursıñdar ma!— dep äyelde özene
qarattı da, arbadağılarğa burılıp:—jolımız boladı yeken,
aldımızdan mına baldız su alıp şıqtı ğoy,— dede.
— Süleke, bul qay baldızıñ?— dep surağan Hakemge, delbeşe:
— Äyelemnen keşe qazaq qızınıñ bäre mağan baldız ğoy!— dey
saldı.
Amandasar-amandaspasın belmey «bul kem yede?» dep añtarılıp
qalğan äyel jar basında uzaq turıp, bulardı qeyädan tömen tüsep
ketkenşe közemen uzattı. «Şırağım-au, bul kem yede?» dep tepte üyene
jetkenşe artına äldeneşe ret burılıp qaraumen boldı.
Attarınıñ delbesen asa tejemesten leketep kelgen Süleymen jar
astına tüsep te kette. Qaydağı qır, qabaqtı mekendep, kündez şöpşöleñneñ tübende buğıp otıratın dalanıñ qulağı yerbigen ber
japalağı praşkedege keşkene qara kökteñ däl ayağı astınan jalp yetep
uşa jönelde. Añsızda boz jusan tübenen pır yetep köterelgen boz
torğaydan da ürketen bul yelgezek januar japalaqtan ürkep jalt berep,
joldan şığa jönelde.
— Mässağan, zantalaq!— dede Süleymen delbesen qos qoldap şerene
tartıp.
Beraq praşke kök tertedege attıñ aldın oray, boy bermesten
burmalap kelep jolsız jerden suğa yenep kette. Qayraqtay sarı taban
joldan şığıp ketken attar yekpenmen omıraulap, tezeden keleten may
sazdı bauırday telep, özenneñ arğı betene qarap umtıla berde, su astıüstene şığıp qoyu qara kök layğa aynalıp kette. Özenneñ bul tusı
yedäuer yende bolğanmen de öte tayaz, at bauırına jeter-jetpes yede: beraq
astı uyıma yeken, arbanıñ artqı döñgelektere küpşektep, al aldıñğı
döñgelekter beyne ber jelde künge qarmaqtıñ qaltqısınday
qıltılday bastadı.
Hakemneñ oyına basında: «arbanı kelt burıp keşkene qara kök
töñkerep ketpese ige yede» degen küdek kelep yede, yende ol attardı «bul
kök sazdan alıp şığa almas» dep qaueptende. Oqıs es pen kezdeysoq
qızıqqa äuestene qalatın Älebek betene balşıq şaşırağanına
qaramastan su men sazdıñ qoyu botqasınıñ tübende altın jatqanday
tömen üñelde. Ol attardıñ alıp şığar-şıqpasın oylağan joq.
— Ürkegen kördeñ be, jaman nemeneñ, al süyre yende mıqtı bolsañ!—
dep Süleymen astına basqan şıbırtqını suırıp alıp, keşkene qara
kökte osıp-osıp jeberde.
Şıbırtqınıñ qızuımen kök at oqıs umtılıp pastromkene şart
üzde de, terteneñ aldın oray bulañ yetep bos şığıp kette. Bar jük ber
özene ğana qalğan ülken kök at berer umtılıp, ol da toqtay qaldı. Üş
adamımen qosa döñgelektere küpşegene deyen sazğa oppalağan
faetondı süyrep şığuğa onıñ küşe de jetpede jäne onıñ üstene
praşke kök köldeneñdep jolın bögede.
Arbadağılar ber sät ünsez qaldı. Kenänıñ bäre ber özende yekenen
jaqsı tüsengen tek atşı ğana küberlep, älde beleñe bar atın
balağattadı ma, älde köpersez özenneñ osınday şırğalañı mol ayaq
ötkelen sökte me, äyteuer, eşenen meñgerlegen küye ayaq kiemen şeşe
bastadı. Keşekpey şalbarınıñ balağın kötere türep ol arbadan
tüste, peräşke kökte şegenderep äkelep üzelgen pastromkene
jalğamaqşı boldı. Beraq qamşıdan şoşıp yeleuregen at boy bermey
qarısıp, kere şegenep, qayta elgere qaray umtıla tüste. Ber kezde
Süleymen attı zorğa dep ornına äkelep, pastromkene tüyep jalğağan
jayda, ol qısqarıp attıñ tersegene döñgelekteñ toğını soğıp
jürgezbeu qaupen tuğızdı. Atşı yende ne esteu kerek yekenen oylap säl
uaqıt kederep qaldı da, jalma-jan şıbırtqığa jarmastı. Neseneñ
yebedeysez qimılınan beleñ ap turğan at şıbırtqını köre sala tağı
da elgere umtılıp ketep, yende kere şegenbey älekke saldı.
Tak, tak! Tentek bolma, şırağım, aqılıñ bar hayuansıñ ğoy, men
sene urmaymın, onı tüsen. Tentektekte qoy, pastromkeñde jalğat ta, tez
mına batpaqtan alıp şıñ. Uyat yemes pe, tapa-tal tüste ayaday sudan
alıp şığa almay turıp qalğanıñ! Em, bäse, şegen şegen! Tüsendeñ ğoy
meneñ ne esteytenemde. Em, bäse tüsenerseñ, tüsenerseñ. Älde de keşkene
şegene tüs, iä, iä. Könde! Oy tentek hayuan manadan bere süytseñ yette,
belkülle,— dede ol.
Söytep, bular su eşende beraz uaqıt kederep te qaldı. Tap osı kezde
jeñel trantasqa qamşıday qatqan qızıl nar jegep, janına ere boz
attı bos baylağan ber jolauşı jardan tömen tüse berde. Naq su
jağasına töngende bul tosın jolauşı qayran joldıñ arnasına
salmay, narın batpaqqa batıp turğandarğa turalay berde. Söytte de ol
bulardıñ müşkel halen köre sala:
Mına seyäqtı belektey par atpen torğaydıñ tobığınan kelmeyten
suğa batpaqtap jatqanıña qarağanda, sen, qara qalpaqtı, bal berep
asırasa da adam bolmaytın ber köbdek şığarsıñ, serä? Kün jaumay
jaurap jüreten Qara molanıñ tübendege jumıqtarşa kördeñ be özeneñ
qoyannıñ köjegendey kürjeñdeuen, umtılt, jetekte tärtene! Käne tez!
— dep, narlı Süleymenge jekerep qaldı da, öze janamalap kelep küleş
ağaştı arbada otırğan küye sol qolımen ustay alıp, oñ qolımen nar
delbesen qağıp jeberde. Qızıl nar mañq yetep jüresen erekpesten elgere
jılji tüste de, arba üstenen qol sozıp küleş ağaştı berek ustağan
nar iese süyrek tartqan adamday, faetondı batpaqtan suıra süyrey
jönelde. Arbanıñ ber jağın yeñsere tartıp jügen jeñeldetken qara kek
at ta narlınıñ qatarınan qalmay umtıla berde, at tezgenen Süleymen
de bosatpay ombalap jetektep, ä degenşe-aq yene qırıq-yelu qadam
özenneñ arğı tepseñ jağasına şığa kelde. Munan keyen narlı
bögelmesten ülken joldıñ arnasına tüsep, artına moyın burdı da:
— Jol bolsın mırzalar! Naşar delbeşelereñneñ keserenen su
üstende kezdesep, sälemdesuge de jöne kelmey qaldı,— dede samarqau
ğana.
Söytte de ol jalma-jan mäseneñ qonışınan ülken qara müyez
şaqşanı suırıp alıp, tırnaqtı tez toltırıp, oñ jañ tanauına
jaqındata tüste de, yekenşe ret toltırıp sol jaq tanauın salasımen
süykep ötkendey boldı. Sonımen berge qalıñ qabaqtıñ astınan
tüyelgen jete köze Hakemde, onıñ qasındağı Älebekte, at pen arbanı
tutas şolıp ötte. Onıñ nasıbay atuı da, qarauı da Hakemge
oğaştığımen berge tanıs ädet, tepte juırda ğana kezdesken adamnıñ
ädete seyäqtı bolıp kette. Qapelemde ol qalay jauap qatudı da belmey
tek qana:
— Äläy bolsın, otağası. Mına ber attıñ ürkektege tepseñnen burıp
äketep, batpaqqa urındırğanı...— dede. Jäne Hakemneñ köze narlıdan
ber keregen ezdegendey onıñ ön boyın tente, arba kölegen aqtara qaldı.
Aqtarğan sayın bul adamnıñ tanıstığı, burın ber jerde kezdeskene
ayqındala bergendey boldı.
...Basına añ kiez qalpaq, üstene keñ tüye jün şekpen kigen. Arbanıñ
qalqanınan ere keudeseneñ yedäuer joğarı turğanına qarağanda boyı
öte uzın boluı kerek. Jüze sol... tanıs jüz: atjaqtı, qaraqus qabaqtı,
imek murındı. Anau arbanı süyresken uzın qardıñ belezege de
botanıñ sirağınday, alıstan tartatın jelde tanauğa nasıbay
aparğan salalar da ärqaysısı kere qarıs, sınıq süyemnen. At tartıp
şığara almaytın faetondı maydan suırğan qılşıq qurım
körmegene — däu peredey quattı yekenene ayğaq körende.
Bul adamnıñ kenetten ötkel basında payda bola qalğanı da, yeşkem
suramay-aq öz betemen kie-jara janamalap kelep, arbanı süyresue de,
anau narı da, janına bos baylağan aq boz attı da, juan dauıstı üne
de, tüyeden tüskendey öktem söze de yereksez oylandırarlıq...
— Otağası, sezde tauday täñer jarılğasın, taudan da ülken raqmet!
Özeñneñ küşeñ de nardıñ küşendey yeken belkülle. Quday belede kürese
qalsañ jan şıdatpassıñ. Bezdeñ Şaydolla bolmasa, äy, seneñ beleñde
ustaytın qazaq tabıla da bermes. Mene «jumıq» dedeñ au, otağası.
Mına seyäqtı qos qara kök atı bar, arbasında... arbasında yemes,
qasında han Janşaday, pırkarolı bar sarqasqa jeget jumıq boluşı
ma yede. Özeñ däu bolğanmen adam tanımaydı yekenseñ ğoy, men kädemge
Barqın Narbotanıñ bal ası Süleymen degen jeget bolam. Özeñ kemseñ
sonşama, jandı mensenbeyten, dede Süleymen oğan erelek körsetep.
Äkeñ nardıñ botası bolsa bolğan da şığar. Şıraq özeñ kül basına
şögep, keşke deyen tırqiıp jatatın japıraq atanşa köreneseñ.
Sözeñde qısqart ta, atıñdı bapta, ana azamattardı üyene jetkez. Meneñ
jönemde surap qayteseñ, quda tüspekseñ be? Senen basqa da mene sırttan,
qudanı qarauıldağan keseşe, tosıp jürgender az yemes, beraq meneñ kiet
keyüge zauqım joq,— dep, narlı adam Hakemge tesele qaradı.
Äldeneşe jıl ötep, jadında qalğan buldır suretterde äbden köz
aldına keltere almay, oy torına şırmalğan Hakem de onan jüzen bura
almay tür yede, tosın jolauşınıñ közene köze uşırasa kette de, sol
sot yekeue de arbasqanday kerpek qaqpastan berene-bere qadala qaldı.
«Sol! Aqmetşeneñ keruen bası! Köp qızıl narğa oq-däre tiegen uzın
qara kese! Tünde keruen qolğa tüskende jetektege atımen joq bolğan
jaysañ! Sol, sol! Anau nar janına bos baylanğan aq boz at ta so
şığar»— degen qorıtındığa terelde. Hakemneñ alasurğan oyı
kenetten medeu tapqanday bayaulap, ol jalma-jan enesene qarap yede,
Älebek narlınıñ sezene uyıp qalıptı, yerne jıbırlap: «Söze de öze
seyäqtı toqpaqtap tölep tur. Aday yemes pe yeken öze? Zamannıñ ber
batırı ğoy mınau! Nasıbay atqan türen qara: soyqan ğoy janım-au»,
— dep küberlede de, jalt qarağan ağasına:
— Kem yeken öze, sarı ağa, sen tanımaysıñ ba?— dede. Hakem ündemede.
Ol kömeyene kelgen sözde sırtqa şığarmay ädeye erkep qaldı, tura-aq
boljağan pekeren jarıqqa şığarıp, narlınıñ kem yekenen jareyälauğa
äle yerterek bolar dep bögelde.
Hakemneñ közenen közen şapşañ burıp alıp, narlı jolauşı arba
üstene jöndeleñkerep otırdı da:
— Hayır, mırzalar. Jol aqısı — jürmek, köz aqısı — körmek
degen bar. Toqtauğa rete joq, äytpese, jol üste jäne ötkel auzı yemes,
törde bağlannıñ basın müjep otırıp suhbattasatın-aq jegetter
yekenseñder. İä, iä, solay yekenseñder,— dep delbesen qağıp jeberde.
Qızıl nar su eşendegedey tağı da ieseneñ delbe qaqqanına jay ğana
«mañq» yetep jauap berep, yeke köze jautañdap, oñ men solına kezek qarap
qoyıp, jele jönelde.
2
Keşekpey bular qızıl narlını basıp ozdı.
Deñenen asıp bara jatqan Hakem onıñ betene tağı da qadala qarap
ötte. Onıñ bayqağış köze narlı jolauşınıñ sırt peşenendege közge
tüserlek belgelere men at-kölegeneñ üsten qaldırmay süzep şıqtı.
«Arbadağı yeñgezerdey at jaqtı qara bayağıda körgen sılbır
keruenşem yemes — yetek-jeñen keñ jayıp beyğam otırğan şaruağa
uqsamaydı: añdısıp köz tastap, alısa keteten janşa äre ızğarlı, äre
omırıp tastarlıq ojar peşenmen qaraydı».
Qızıl nardıñ ter qatqan qatıñqı qabağı men sauırınan joğarı
örkeşteñ yetegene şapqan aq sortañ terdeñ eze jatır. «Kündez-tüne jol
üstende jürmen, köpten iıq ağaşım alınğan joq, kördeñ be, qomımdı
tañbalap tastağanın» dep turğanday. Munı qamşıday qatıp qalğan
jarau peşene de äbden däleldep jatır. Jekkene qalqandı jeñel
trantas. Hakem ornınan säl ğana köterele tüsep, onıñ trantasınıñ
eşene de köz tastap ötte: uzınnan tösegen böstek seyäqtı ber töseneşteñ
astınan beleulengen zat közene şalındı, beraq onı ayırıp qaluğa
uaqıt jetpede sarı jelespen kele jatqan attar döñnen tez ötep kette
de, delbeşesene «at basın teje!» dep ayta almadı. «Bul malğunnıñ
qaruı şığar ana jatqan. Qarusız jüruge tieste yemes qoy. Joq, munıñ
qaruı jalğız da bolmas. Kem belede ana keñ şekpeneneñ eşende ne
jatqanın» dep oyladı ol. Müşelek jer sarı ayañmen jürep kelep,
berer şaqırım joldı jelep alumen önderep kele jatqan qızıl nar
azdan keyen artta qaldı. Özen boyınan uzağan sayın jol da
quqıldana bastadı, yende ber sät jürep, keyenge jaqqa moynın burğan
Hakemge aqşañıltaqtana bastağan joldıñ tunba mayda şañın
bürkengen nardıñ qomınan joğarı jağı men bası ğana buldırap
berden-berge alıstay berde.
— Qır körenesen äsereley söylep, tepte közene tüsken närseneñ tek
qana säulette jağın ezdeumen kele jatqan Älebek yende mına narlığa
köşte. Ol qasındağı Hakemneñ oyın bölep jeberde.
— «Saltanatqa salpı yeren nar jegep, salqamdar jüyrekten özge
menbegen» deyten nağız jalpaq dalanıñ jampoz qazağı yeken älge.
Türen bayqadıñız ba: nağız ber tuğan qara nar! Men tepte onı
oyınşığın kötergen baladay, bezde faetonımızben qosa köterep
jağağa şığarıp qoya saladı yeken dep oylamap yedem. Oy, şerkenneñ
küşen-ay! Denese de küş beterlek dene ğoy! Saqalına qaray eskege,
şaqşasınıñ öze de anau-mınau qonışqa seyätın yemes, keşe-gerem
laqaday bar yeken. Süleke, sen onıñ nasıbaydı qalay atqanın
bayqadıñ ba? Oybay, sumdıq! Onıñ tırnağındağı nasıbayınıñ öze
meneñ qos uısıma şaq seyärlıq. Al ol tanauına juq ta bolğan joq qoy
deymen, yeñ bolmasa ber ret te tüşkergen joq-au, şerken! Ottı tigezbey
tartıp keteten ülken peşteñ kömeye seyäqtı, anadaydan üyerep aldı da
kette. Osını da şımşıp-şımşıp nasıbay attı der me yeken
bereuler?! Qol şe, qol! Qol dep osını ayt — sırıqtay ma dep qaldım,
öytkene öz arbasınıñ aldında otırıp ber daladağı turğan faetondı
at-matımen dırıldatıp süyrep baradı! Süleke, şınımen